18 кастрычніка стартуюць продажы новай кніжкі Альгерда Бахарэвіча «Папяровы голем», якая выходзіць у выдавецтве «Янушкевіч». За тыдзень да прэм'еры паразмаўлялі з аўтарам пра яго «дзіўную» і, як сцвярджаюць выдаўцы, «самую шчырую» кнігу, а таксама пра тое, чаму беларускія журналісты «рэдка пытаюцца ў пісьменнікаў, што яны думаюць пра свет, у якім жывуць».
«Белсат»: – Альгерд, бачыш загаловак тваёй новай кнігі – «Папяровы голем», і першая думка такая: ого, Бахарэвіч рвануў у містыку і пасля прыгодніцкага «Капітана Лятучая рыба» напісаў хорар для дарослых. Але ж – аблом! Дык што, Папяровы Голем – гэта ты?..
Альгерд Бахарэвіч: – Маеш рацыю, апошнім часам мне сапраўды падабаецца эксперыментаваць з новымі жанрамі, у тым ліку з жанрамі масавай літаратуры. Але не, мая новая кніга – не раман і не хорар. Хоць пэўная містыка ў ёй прысутнічае. Бо «Папяровы голем» у нечым – кніга пра паўмістычнасць, прывіднасць нашага існавання ў апошнія гады. Пакінуўшы малы беларускі свет і апынуўшыся, шмат у чым насуперак уласнай волі, у свеце вялікім, мы мусім штодня даказваць, што існуём.
,,«Я ўвесь час вымушаны даказваць сабе і свету, што існую як чалавек, як пісьменнік і чытач, як беларускамоўны беларус, як еўрапеец. Даказваць, што зробленае мной мела нейкі сэнс»
Я сапраўды ў нечым пачуваюся големам, але гэта і зборны вобраз таксама. Вобраз літаратурацэнтрычнай істоты, створанай еўрапейскай культурай, але асуджанай на чыста беларускае неразуменне. Голем – метафара са многімі сэнсамі, незавершаны праект чалавека, які здольны як на зло, так і на дабро, наладжаны на тое, каб выклікаць як спагаду, так і жах. Метафара, прыдуманая некалі гнаным адусюль народам.
Голем – гэта насамрэч мастацтва, якое можа абараніць, але яно ж можа і забіваць...
«Пісьменнікаў прывучаюць да непавагі да сваёй прафесіі»
– У выдавецкім анонсе гаворыцца, што «Папяровы голем» пра тое, «пра што аўтара рэдка пытаюцца па-беларуску». Тут сапраўды інтрыга. Прыадкрыеш хоць крыху заслону, пра што гаворка? І чаму беларускамоўныя чытачы і журналісты не задаюць табе тых самых пытанняў?
– «Папяровы голем» – кніга маіх назіранняў, маіх рэфлексій і думак пра свет, у якім мы апынуліся, пра нашу Еўропу, нашу Беларусь, пра экзыль (выгнанне – рэд.), пра літаратуру, гісторыю, пра сябе і пра тых, каго я люблю. Ну, ці не люблю...
Гэта зборнік зусім кароткіх тэкстаў. Некаторыя з іх складаюцца з аднаго сказа. Дзіўная кніжка на мяжы інтымнага дзённіка, эсэістыкі, падарожных нататак і ўрыўкаў з інтэрв'ю замежным журналістам. Апошнія чатыры гады мы з маёй жонкай, пісьменніцай Юляй Цімафеевай, пажылі ў трох краінах, выступалі ў мностве гарадоў, дабраліся ажно да Аўстраліі, і паўсюль мясцовыя журналісты нас запрашалі да размовы: пра літаратуру, Беларусь і свет. Сотні выступаў і інтэрв'ю... Падчас якіх ты разумееш і фармулюеш важныя для сябе і цікавыя для многіх рэчы.
Што да беларускіх чытачоў, дык на сустрэчах з імі таксама заўсёды вельмі шмат цікавых пытанняў. А вось беларускія журналісты рэдка пытаюцца ў пісьменнікаў, што яны думаюць пра свет, у якім жывуць.
І мне здаецца, прычына ў тым, што ў нас, у адрозненне ад заходніх краін, журналісты ў большасці сваёй з недаверам ставяцца да здольнасці пісьменніка каментаваць важныя грамадскія падзеі. Вось які-небудзь балбатлівы блогер, ці былы халуй на дзяржаўнай службе, ці там панылы «палітолаг», або яшчэ які жвавенькі вытворца банальнасцяў – яны, вядома, ведаюць усё лепш і больш.
Але мы самі вінаватыя. Большасць беларускіх літаратараў баіцца гаварыць публічна, бо: «хто мы такія»... Пісьменнікаў прывучаюць да непавагі да сваёй прафесіі. Але ў заходніх краінах, дзе мы жывём, пісьменнік – гэта амаль заўсёды ў значнай меры публічны інтэлектуал. Ужо ў сілу самой сваёй пісьменніцкай працы.
«Эмігранты глядзяць на свет праз акно таго дома, дзе ім далі прытулак»
– Сярод тваіх тэкстаў «Голему» – «злосныя і правакацыйныя». Чуў нядаўна такую думку, што ў сітуацыі, у якой апынуліся беларусы, іх варта было б шкадаваць і літаваць. Але Бахарэвіч зноў – бязлітасны?
– Шкадаванне і літасць – вельмі добрыя, вельмі чалавечыя пачуцці. Але не творчыя, вось у чым праблема. Я чалавек старамодны, я сыходжу з таго, што для любога развіцця патрэбныя тры важныя рэчы на «с»: сумнеў, самарэфлексія і спрэчка. Сапраўдная літаратура можа і мусіць расчытваць знакі бяды, папярэджваць пра небяспеку, адчуваць яе сігналы, працаваць не столькі з дабром, колькі са злом. Аналізаваць яго і даследаваць.
Мая кніга – і пра гэта таксама. Але і пра любоў, і пра вечную адзіноту творчасці, і пра красу нашага свету, і пра выгнанне, і пра тугу.
– Які кавалак кнігі, на твой погляд, самы правакацыйны? Змог бы працытаваць хоць адзін абзац, каб мы маглі падрыхтавацца і потым трымаць удар?
– Напрыклад, гэта:
,,«Эмігранты заўсёды рана ці позна пераймаюць не толькі мову, культуру й традыцыі народаў, сярод якіх жывуць, але і іхныя нацыянальныя комплексы і гістарычныя крыўды. Яны глядзяць на свет праз акно таго дома, дзе ім далі прытулак. Добра, калі з гэтага акна відаць цэлы вялікі свет. Але звычайна яно выходзіць на задні двор, дзе ў беспарадку валяюцца стэрэатыпы, фобіі, нядобрыя мары, забабоны і смутак па выдуманай былой велічы».
Ці вось яшчэ: «Год Захавання Традыцый. Калі чую такое, бачу перад сабой доўгія шэрагі шэрых складоў, прамерзлыя замкі на дзвярах, вартаўніка ў ватніку з папяроскай, сабаку на ланцугу, заснежаны цагляны плот, жалезны шлагбаум, жоўтыя пісягі мачы на белым сумёце... Маленькі тэлевізар у падсобцы... Абыход тэрыторыі. Ну такое вось усякае».
«Мы ўсе паразумнелі за апошнія гады…»
– Для многіх беларусаў пайшоў ужо пяты год жыцця ў выгнанні. Як гэта змяняе нас? І ці змяняе? Ці змяніла Бахарэвіча?
– Вядома, экзыль для кожнага – адкрытая рана. Нават для мяне, чалавека, які даўно быў псіхалагічна гатовы да такога павароту. Бо некалі вельмі даўно, прачытаўшы біяграфіі вялікіх майстроў літаратуры, я зразумеў важную штуку... Зразумеў, што літаратура можа прывесці цябе не толькі да славы і радасці чыстай творчасці, але і сюды – у цёмнае выгнанне, што да гэтага трэба пачынаць рыхтавацца адразу пасля выхаду першай кніжкі.
Ты ж ведаеш: гэта не першы мой вопыт жыцця ў эміграцыі. Але першы сапраўдны экзыль. Самае балючае ў працы пісьменніка ў экзылі – тое, што ён абсалютна залежыць ад слова, ад мовы. А значыць, ад перакладаў. Няма перакладаў – няма магчымасцяў для самарэалізацыі. Застаюцца толькі настальгія, расчараванне і злосць. А на іх жыццё не пабудуеш. Гэта абсалютна не мой шлях. Дзякуй усім маім перакладчыкам. І ўсё ж, як і ўсе эмігранты, я вельмі часта адчуваю ўласную чужасць. А калі ты беларускі пісьменнік – гэта азначае яшчэ і паблажлівае, трохі пагардлівае стаўленне. Толькі таму, што ты з Беларусі.
Пісьменнік у экзылі – нібы дзіця, пішу я ў «Папяровы големе». Трэба наноў вучыцца гаварыць, вучыцца пісаць, вучыцца жыць. І тутэйшыя ставяцца да цябе гэтаксама – як да дзіцяці, якім трэба апекавацца, якое трэба навучаць і выхоўваць. Так яны з намі і размаўляюць – як з дзецьмі. І вельмі крыўдуюць, калі дзеці не слухаюцца, гарэзнічаюць і свавольнічаюць. Але калі мы слухмяныя – нас збіраюць разам, даюць пазабаўляцца з мікрафонамі, фатаграфуюць на памяць....
І ўсё ж я думаю, мы ўсе вельмі паразумнелі за апошнія гады. Адкрылі для сябе вялікі свет – а свет адкрыў для сябе нас.
– Адна беларуская мастачка прызналася мне, што перастала ствараць прыгожае, таму што зразумела, што мастацтва не можа спыніць гвалт і вайну. Ці літаратура, на твой погляд, набывае нейкую новую ролю, якасць і сілу у сучасных умовах, у час вайны і гвалту?
– Гэта – адна з шматлікіх тэмаў «Папяровага голема». Наіўна лічыць, што мастацтва можа спыніць гвалт і вайну. Ніколі ў гісторыі яму гэтага не ўдавалася. Але часта здаралася наадварот – мастацтва рабілася прапагандай, станавілася на бок вайны. Наогул, калі людзі займаюцца мастацтвам і літаратурай, каб спыняць войны і гвалт – яны бяруцца не за тую справу. Нельга перакладваць на мастацтва чалавечую адказнасць і адказнасць палітыкаў.
Мастацтва і літаратура – кепскае абязбольнае, яны хутчэй надаюць болю сэнс. Яны могуць быць трывожным папярэджаннем, яны дапамагаюць разабрацца ў хваробах грамадства, яны – маніфестацыя чалавечай свабоды. Але калі грамадства не хоча чуць мастака, калі слова мастацтва і літаратуры для людзей нічога не значыць – значыць, вайна і гвалт будуць панаваць. Мастацтва і літаратура мусяць змяняць чалавека. І калі чалавеку патрэбная вайна – значыць, вайна будзе. Пуціны не з'яўляюцца з пустаты...
Калі б кожны чалавек сёння задаў сабе пытанне – наколькі ён давярае мастацтву, наколькі цікавіцца літаратурай, наколькі ён гатовы прыслухвацца да мастакоў, мы б атрымалі злавесны вынік. Спачатку людзі слухаюцца папулістаў, хлусоў, фашыстаў, маніпулятараў свядомасцю, каго заўгодна, людзі не хочуць мысліць, а потым разгублена пытаюцца: «Ах, навошта нам мастацтва, калі яно не можа спыніць вайну і гвалт?...».
«Папяровы голем» – кніжка пра тое, што думае і адчувае аўтар «Сабакаў Эўропы»
– Продажы кнігі стартуюць 18 кастрычніка. Твой прагноз: наколькі хутка «Папяровага голема» Бахарэвіча прызнаюць у Беларусі «экстрэмісцкімі матэрыяламі»?
– Два мае раманы прызнаныя «экстрэмісцкімі», усе мае кнігі ў Беларусі пад забаронай. Гэта я ведаю дакладна. Чаму менавіта гэтыя два раманы ў спісе «экстрэмісцкіх» тэкстаў? Таму што яны выйшлі ў Беларусі і на момант надання «экстрэмісцкага» статусу іх можна было купіць і прачытаць на тэрыторыі Беларусі. Іншых маіх кніг у продажы не было, іх наклады былі раскупленыя яшчэ да 2020-га.
Я думаю, што мае кнігі, выдадзеныя за мяжой у 2021 – 2024 гадах, няхутка атрымаюць пачэсны статус «экстрэмісцкіх». Проста таму, што дзяржава не надта адсочвае, што там за беларускія раманы выходзяць у Польшчы. У дзяржавы няма ні часу, ні рэсурсаў на тое, каб маніторыць яшчэ і беларускую эміграцыйную літаратуру. Дастаткова забараніць імя аўтара на радзіме. Што і было зроблена.
– Ты плануеш прэзентаваць кнігу падчас фестывалю беларускай інтэлектуальнай кнігі «Pradmova» ў Берліне. Калі чакаць аўтара «Голему» ў Варшаве і Вільні?
– Так, першая прэзентацыя кнігі – 20 кастрычніка на берлінскай «Прадмове». На гэтым фестывалі будзе шмат імпрэз з маім удзелам. У тым ліку дыскусія са Святланай Алексіевіч. Што да Варшавы і Вільні – я заўсёды адгукаюся на запрашэнні. Мяркую, выдавецтва «Янушкевіч», якое выдае «Голема», абавязкова нешта зладзіць у наступным годзе ў Варшаве і іншых гарадах.
– Дурное пытанне пра будучыню. Можа, пішацца ўжо што-небудзь такое ж грунтоўнае і важкае, як «Сабакі Еўропы»?
– Разумееш, «Папяровы голем» – гэта ў нейкім сэнсе кніжка пра тое, што думае і адчувае аўтар «Сабакаў Эўропы» праз сем гадоў пасля іх напісання... «Сабакі» – мой самы важны раман, паўтарыць яго немагчыма, але яго рэха чуецца ў кожнай маёй наступнай кнізе. Пасля «Сабакаў» у мяне вельмі высокія патрабаванні да сябе як да аўтара.
– На развітанне пытанне да былога панка і музыкі: каб пакласці твайго «Папяровага голема» на музыку – што атрымалася б?
– Ёсць кніжкі, якія ні ў якім разе нельга выдаваць. І менавіта таму ты мусіш іх выдаць. «Папяровы голем» – гэта вось такая кніжка. Такі сабе Ігі Поп у маёй бібліяграфіі. Пастарэлы, але не састарэлы.
– Дзякуй вялікі.
Зміцер Міраш belsat.eu
